Twórczość zależna czyli między inspiracją a opracowaniem

Twórczość zależna czyli między inspiracją a opracowaniem

Prawo autorskie chroni nie tylko utwory będące wynikiem samodzielnej pracy autora, ale także te które inkorporują wkłady twórcze z uprzednio powstałych dzieł. Intertekstualność¹ jest głęboko zakorzenioną praktyką. Do rzadkości należą sytuacje w której to wytwór człowieka nie nawiązywałby do już zastanego dorobku kultury². Problemem wyłaniający się na tle tych zagadnień dotyczy relacji między utworem samoistnym a zależnym. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie ma podstawowe znaczenie przy wyznaczeniu granicy swobodnego użytkowania.

Twórczość zależna została uregulowana w art. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych³ (dalej PrAut): Opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Lektura tego przepisu pozwala stwierdzić, iż zależność przejawia się w tym, że: „przy jego tworzeniu korzystano z treści czy formy cudzego dzieła w granicach, przekraczających swobodne użytkowanie⁴” oraz istnieje uprzednio – i równolegle – autorskie prawo „pierwotne” do utworu, którego twórczego opracowania dokonała osoba powołująca się na przysługujące jej prawo zależne⁵. Konsekwencją tego jest ograniczenie: „możliwości swobodnego wykonywania majątkowych praw autorskich w odniesieniu do opracowania⁶”. Przejawia się to w obowiązku uzyskania przez twórcę utworu zależnego zezwolenia na wykonywanie praw do rozporządzania i korzystania z tak powstałego utworu a także prawidłowej atrybucji twórcy i oznaczenia tytułu utworu pierwotnego (art. 2 ust. 2, 5 PrAut). Wymaga podkreślenia fakt, iż utwór zależny jest utworem w myśl art. 1 ust. 1 PrAut a podmiot praw autorskich z art. 2 PrAut, nie nabywa żadnych praw względem utworu pierwotnego.

Czy istnieją kryteria ilościowe, wyznaczające powiązania między powyższymi rodzajami utworów? Czy są jakieś mierzalne wyznaczniki, który celem byłoby: „udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakie elementy utworu pierwotnego (macierzystego) można i da się „wymieni

” po to, by stworzy

dzieło częściowo nowe, nawiązujące jednak w istotny sposób do dzieła poddanego przeróbce⁷”? W doktrynie wypracowano co najmniej dwie koncepcje, próbujące ustosunkować się do powyższych wątpliwości. Pierwsza nazwana teorią strukturalnej budowy utworu zakłada aby dobra niematerialne postrzegać i opisywać przez pryzmat warstw, które dają się od siebie odseparować, dzięki czemu można wskazać te elementy, które należą do domeny publicznej i mogą być dowolnie przetwarzane. Przeciwna, teoria jednolitej budowy utworu, sprowadza się do stwierdzenia, że utwór składa się z części, których nie da się wyodrębnić. Co do ogółu zatem należy przyjąć domniemanie pochodzenia od twórcy. Rodzi to każdorazowy obowiązek uzyskiwania zgody eksploatacji tak do całości jak i poszczególnych fragmentów. Trudno jednak szukać recepcji, którejś z powyższych idei w orzecznictwie. Podstawowy zarzut jaki można postawić to brak uniwersalności. Autorzy tychże modeli teoretycznych koncentrowali uwagę na konkretnych przedmiotach prawa autorskiego⁸. Badanie podobieństwa dzieł powinno raczej zmierzać do wyjaśnienia czy doszło w ogóle do przejęcia i czy ten przejęty fragment wykazuje cechy z art. 1 ust. PrAut, to znaczy czy ów zaanektowane części wykazują cechy twórcze i indywidualne⁹.

Największą zagwozdką na gruncie art. 2 PrAut jest wyznaczenie granicy między utworem zależnym a inspirowanym. Od tego zależy czy znajdą zastosowanie rygory wynikające z art. 2 ust. 2 i 5 PrAut. Utwór inspirowany jest bowiem samoistnym dobrem prawnym, powstałym w wyniku pobudek, których źródłem jest utwór inspirujący¹⁰. Potwierdza to brzmienie art. 2 ust 4 PrAut: Za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem. Wskazanie zatem linii granicznej jest niezwykle istotne z punktu widzenia praktyki. W judykaturze wypracowano stanowisko, zgodnie z którym: Za kryterium rozgraniczające dzieło inspirowane od dzieła zależnego (…) należy uzna

twórcze przetworzenie elementów dzieła inspirującego tak, że o charakterze dzieła inspirowanego decydują już jego własne, indywidualne elementy (a nie elementy przejęte). W wypadku utworu inspirowanego (objętego prawem autorskim niezależnym) zaczerpnięty zostaje tylko wątek utworu cudzego, powstaje utwór nowy i o cechach twórczości samodzielnej¹¹. Recepcja tego zapatrywania znajduję odzwierciedlenie w doktrynie: „Punktem wyjścia oceny, czy mamy do czynienia z dziełem inspirowanym, czy opracowaniem, jest określenie, w jakich elementach dzieła pierwotnego przejawia się najsilniej indywidualność jego twórcy. Fundamentalnym elementom dzieła inspirującego, które stanowią o jego oryginalności, muszą odpowiada

w dziele inspirowanym nowe elementy, stanowiące wynik twórczości autora dzieła inspirowanego.¹³”

Konkludując należy stwierdzić że brak jest generalnych reguł, które z góry określałyby kwalifikacje prawną utworu. Zazwyczaj ocena będzie odnosić się do zindywidualizowanych przypadków i zostanie ukierunkowana na próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie co decyduje o oryginalności utworu, przejęty detal czy twórczość własna autora. Jako że prawo autorskie reguluje stosunki z wielu dziedzin sztuki, wydaje się że w momencie stanięcia na wokandzie takiego problemu, zasadnym byłoby powołanie dowodu z opinii biegłego.

1^ Za: G. Mania, Muzyka w prawie autorskim, Kraków 2020, s. 176.

2^ D. Fliska, komentarz do art. 2 PrAut [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. D. Flisak, Warszawa 2015, Lex: pkt 1.

3^ Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 04.02.94 r., Dz. U. 1994 Nr 24 poz. 83.

4^ S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1937, s. 17.

5^ Wyrok SN z 13.01.06 r., III CSK 40/05, Lex nr 176385.

6^ D. Fliska, komentarz do art. 2 PrAut [w:]…, Lex: pkt 12.

7^ A. Kopff, Znaczenie koncepcji utworu w prawie autorskim [w:] Szkice filozoficzne Romanowi Ingardenowi w darze, Warszawa-Kraków 1964, s. 397.

8^ W Polsce wielkim entuzjastom teorii strukturalnej budowy utworu był Andrzej Kopff. Jej założenia znalazły się w: A. Kopff, Dzieło sztuk plastycznych i jego twórca to świetle przepisów prawa autorskiego, Kraków 1961; podstawy jednolitej koncepcji budowy utworu zostały wyłożone w: J. Błeszyński, Tłumaczenie i jego twórca w prawie autorskim, Warszawa 1973.

9^ G. Mania, Muzyka w…, s. 189, 196.

10^ Za modelowy przykład utworu powstałego w wyniku inspiracji należy uznać cykl Modesta Musorgskiego, Obrazki z wystawy. Powstał on w 1874 a impulsem do ich stworzenia była pośmiertna wystawa obrazów Wiktora Hartmanna. Z kolei francuski kompozytor Maurice Ravel w 1922 roku dokonał najbardziej popularnej instrumentacji powyższego cyklu. Stanowi to exemplum utworu zależnego.

11^ Wyrok SN z 23.06.72 r., I CR 104/72, Lex nr 63572.

12^ E. Traple, komentarz do art. 2 PrAut [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. J. Barta, R. Markiewicz, Warszawa 2011, Lex: pkt 25.